Cha mẹ cần lưu ý gì khi con tiếp xúc với trí tuệ nhân tạo (AI)?

1. AI là gì và sự ảnh hưởng của nó đối với trẻ em

1.1. AI là gì?

Trí tuệ Nhân tạo (AI) có thể hiểu đơn giản là công nghệ giúp máy tính thực hiện những công việc vốn cần đến trí thông minh của con người, như học hỏi, suy luận logic, nhận diện hình ảnh, giọng nói hoặc đưa ra câu trả lời cho các vấn đề cụ thể. Đối với trẻ em, AI không phải là điều gì quá xa lạ mà xuất hiện ở rất nhiều tình huống quen thuộc trong cuộc sống hằng ngày.

• Dễ thấy: AI thể hiện rõ qua các công cụ trẻ thường xuyên sử dụng như trợ lý giọng nói (ví dụ Siri), các ứng dụng học tiếng Anh tự điều chỉnh bài học theo trình độ, phần mềm tạo tranh, viết văn bản hoặc các ứng dụng trả lời câu hỏi giúp trẻ làm bài tập nhanh hơn.
  
  

• Khó thấy: AI còn tồn tại dưới dạng các thuật toán ngầm, chẳng hạn như hệ thống gợi ý video trên YouTube, TikTok dựa trên nội dung trẻ từng xem, hay cách Google sắp xếp kết quả tìm kiếm. Những thuật toán này âm thầm ảnh hưởng đến thông tin mà trẻ tiếp cận mỗi ngày.
  

1.2. Sự ảnh hưởng của AI đối với trẻ em

AI giúp con phát triển

• Phương pháp học tập phù hợp: AI có khả năng phân tích quá trình học của trẻ, nhận biết trẻ đang học nhanh hay chậm, mạnh ở điểm nào và còn yếu ở đâu. Từ đó, hệ thống sẽ gợi ý bài tập và cách học phù hợp hơn. Ví dụ, nếu trẻ chưa thành thạo phép cộng, AI có thể tăng số lượng bài tập dạng này cho đến khi trẻ làm quen và hiểu rõ.
  
  

• Khuyến khích trẻ sáng tạo: Các công cụ AI tạo nội dung (Generative AI) như vẽ tranh từ câu chữ hoặc viết truyện ngắn giúp trẻ dễ dàng biến ý tưởng trong đầu thành sản phẩm cụ thể. Nhờ đó, trẻ có thêm động lực sáng tạo mà không bị giới hạn bởi kỹ năng vẽ hay viết còn chưa hoàn thiện.
  
  

• Tiếp cận sớm với công nghệ: Việc làm quen với AI từ sớm giúp trẻ hiểu cách sử dụng công cụ công nghệ một cách chủ động. Trong quá trình đó, trẻ cũng dần hình thành tư duy logic, biết phân tích vấn đề và tìm giải pháp theo từng bước rõ ràng.
  

AI có thể gây hại đến sự độc lập và an toàn của trẻ

• Quá dựa dẫm, lười suy nghĩ: Đây là mối lo lớn nhất. Khi trẻ coi AI như “người giải bài hộ” và chỉ chờ câu trả lời có sẵn, trẻ sẽ mất dần thói quen tự suy nghĩ, tự tìm cách giải quyết vấn đề. Sự tiện lợi quá mức khiến trẻ không còn kiên nhẫn suy luận.
  
  

• Nguy cơ thông tin giả, hình ảnh giả (Deepfake): AI đôi khi tạo ra thông tin không chính xác nhưng được trình bày rất mạch lạc, khiến trẻ khó nhận ra sai sót. Đặc biệt, công nghệ Deepfake có thể làm giả hình ảnh, giọng nói rất giống thật, tiềm ẩn nguy cơ lừa đảo và gây nhiễu nhận thức của trẻ.
  
  

• Mất thông tin cá nhân: Phần lớn các hệ thống AI hoạt động dựa trên việc thu thập dữ liệu người dùng. Điều này đồng nghĩa với việc thói quen sử dụng, sở thích, thậm chí giọng nói của trẻ có thể bị lưu trữ và khai thác cho mục đích thương mại nếu không được kiểm soát.

2. Vì sao cha mẹ cần chủ động hướng dẫn con dùng AI?

Việc cha mẹ đồng hành cùng con trong quá trình sử dụng AI không mang tính kiểm soát hay cấm đoán, mà là một hình thức giáo dục chủ động để đảm bảo trẻ phát triển toàn diện trong môi trường công nghệ mới.

2.1. Giữ vững khả năng tự lập và tự học

Mục tiêu quan trọng nhất là giúp trẻ giữ được sự tự lập. AI có thể hỗ trợ rất nhanh, nhưng nếu sử dụng không đúng cách, trẻ sẽ mất dần khả năng tự chủ.

• Tự lập trong suy nghĩ: Nếu trẻ luôn hỏi AI cách giải bài thay vì tự phân tích, trẻ sẽ không học được cách kiên nhẫn suy nghĩ và tìm ra lời giải cho những vấn đề khó.
  
  

• Tự lập trong cảm xúc: Việc sử dụng thiết bị AI quá nhiều để giải trí có thể khiến trẻ khó tự điều chỉnh cảm xúc, dễ cáu gắt hoặc bối rối khi không có thiết bị bên cạnh.
  

2.2. Xây dựng lòng trung thực và trách nhiệm trên mạng

Trong thế giới AI, ranh giới giữa “việc mình làm” và “việc máy làm” trở nên mờ nhạt. Nếu không được hướng dẫn, trẻ rất dễ sao chép nội dung do AI tạo ra và coi đó là sản phẩm của mình.

• Trách nhiệm: Cha mẹ cần dạy trẻ rằng việc sử dụng AI là chấp nhận được, nhưng trẻ phải biết nói rõ mình đã dùng công cụ gì và chịu trách nhiệm về độ chính xác của thông tin.
  
  

• Trung thực: Trẻ cần hiểu rằng không được dùng AI để tạo ra nội dung xấu, trêu chọc người khác trên mạng hoặc lừa dối người khác dưới bất kỳ hình thức nào.

2.3. Phát triển tình cảm (EQ) và giao tiếp thực tế

Khi trẻ dành quá nhiều thời gian trò chuyện với máy móc, thời gian giao tiếp trực tiếp với con người sẽ giảm đi. Trong khi đó, kỹ năng thấu hiểu cảm xúc, giải quyết mâu thuẫn và đồng cảm chỉ có thể hình thành thông qua các tương tác đời thực. Nếu thiếu những trải nghiệm này, khả năng phát triển EQ của trẻ có thể bị ảnh hưởng lâu dài.

3. 5 điều quan trọng cha mẹ cần lưu ý

3.1. Dạy con chịu trách nhiệm hoàn toàn với việc dùng AI

Điều quan trọng nhất là giúp trẻ hiểu rằng mọi hành động, kể cả khi có AI hỗ trợ, đều đi kèm với hệ quả. Trẻ tự lập là trẻ dám làm, dám chịu và học từ sai lầm của mình.

• Hệ quả tự nhiên: Nếu trẻ dùng AI làm bài thuyết trình nhưng không đọc và hiểu nội dung, trẻ sẽ lúng túng khi bị hỏi thêm. Điều này giúp trẻ nhận ra rằng máy móc không thể học thay mình.
  
  

• Hệ quả hợp lý: Nếu trẻ bị phát hiện nộp bài hoàn toàn do AI viết, trẻ không chỉ nhận điểm thấp mà còn phải tự làm lại bài bằng chính khả năng của mình. Qua đó, trẻ hiểu rõ giá trị của sự trung thực và nỗ lực cá nhân.

3.2. Để con tự học cách hỏi và đánh giá lời giải của AI

Thay vì giúp con giải quyết các câu hỏi, cha mẹ hãy là người hướng dẫn con cách nghi ngờ một cách lành mạnh và rèn luyện tư duy phản biện với những câu trả lời do máy đưa ra.

Quy trình 5 bước kiểm tra thông tin AI:

1. Nhận ra vấn đề: Sau khi AI trả lời, cha mẹ hỏi: "Câu trả lời này có đáng tin không? Có chỗ nào nghe lạ không?" Bằng cách này, cha mẹ giúp con nhận diện rõ ràng điều gì đang xảy ra với thông tin đó.

2. Tìm cách kiểm tra: Khuyến khích con tìm kiếm thông tin tương tự từ ít nhất hai nguồn đáng tin cậy khác như sách giáo khoa, báo cáo của trường học, hoặc trang web của tổ chức giáo dục lớn. Cha mẹ nên tôn trọng các giải pháp con đưa ra và không đánh giá vội vàng.

3. So sánh và chọn lọc: Cùng con so sánh câu trả lời của AI và các nguồn khác. Phân tích ưu điểm (AI nhanh, nhiều ý tưởng) và nhược điểm (AI có thể sai, thiếu chiều sâu).

4. Làm theo: Con tiến hành điều chỉnh lại thông tin từ AI dựa trên kết quả đã kiểm tra. Cha mẹ cần hỗ trợ con triển khai giải pháp đã chọn.

5. Rút kinh nghiệm: Sau khi thực hiện, cha mẹ hỏi con: "Con có muốn thử hỏi AI theo một cách khác để có câu trả lời tốt hơn không?" Điều này giúp con học hỏi sau khi làm và biết cách tối ưu hóa công cụ.

Việc này giúp trẻ hiểu rằng AI là một công cụ hỗ trợ lúc bắt đầu, không phải là câu trả lời cuối cùng trong quá trình học tập.

3.3. Giao "việc nhà công nghệ" phù hợp với lứa tuổi

Để nuôi dưỡng tính tự lập trên mạng, cha mẹ cần giao cho con những trách nhiệm liên quan đến công nghệ phù hợp. Giống như giao việc nhà, đây là cơ hội để con tự quản lý thiết bị và thông tin của mình.

• Với trẻ 4 – 6 tuổi (Học thói quen): Cha mẹ nên giao các việc đơn giản liên quan đến quản lý vật lý của thiết bị. Ví dụ: Yêu cầu con tự tắt máy tính bảng đúng cách sau khi chơi, tự cất dây sạc vào hộp được chỉ định. Việc này rèn luyện tính kỷ luật và thói quen tuân thủ giới hạn thời gian.

• Với trẻ 7 – 10 tuổi (Học cách tự bảo vệ): Giao các việc liên quan đến an toàn cơ bản. Ví dụ: Con được giao trách nhiệm tự đặt mật khẩu đơn giản (có sự giúp đỡ của cha mẹ), hoặc phải hỏi cha mẹ trước khi bấm nút "tải về" một ứng dụng mới. Đây là cách luyện tập ý thức tự bảo mật thông tin của mình.

• Với trẻ 11 tuổi trở lên (Học cách tự chủ và đạo đức): Giao các việc đòi hỏi sự kiên nhẫn và suy nghĩ có hệ thống. Ví dụ: Con tự quản lý thời gian dùng AI học tập theo một thời gian biểu đã thống nhất. Con được khuyến khích dùng AI để tóm tắt tài liệu, nhưng sau đó phải tự mình phân tích và kể lại. Ở độ tuổi này, con cũng cần có trách nhiệm kiểm tra các thiết lập riêng tư trên mạng xã hội.

Quan trọng là cha mẹ cần tập trung vào sự cố gắng của con khi thực hiện trách nhiệm, ngay cả khi kết quả ban đầu chưa hoàn hảo.

3.4. Làm gương cho con về cách dùng công nghệ khôn ngoan

Trẻ không học bằng cách nghe chúng ta nói, chúng học bằng cách nhìn chúng ta làm. Nếu cha mẹ muốn con dùng AI có trách nhiệm, cha mẹ phải là tấm gương về sự độc lập và kỷ luật cá nhân khi dùng công nghệ.

• Làm gương về quản lý thời gian: Cha mẹ chủ động cất điện thoại đi vào giờ ăn cơm hoặc giờ chơi với con để làm gương về tính tự chủ khỏi sự cám dỗ của thiết bị.

• Làm gương về giải quyết vấn đề: Khi máy tính bị lỗi hoặc gặp sự cố kỹ thuật, cha mẹ hãy để con quan sát cách mình tìm kiếm thông tin, thử nhiều cách khác nhau một cách bình tĩnh. Thay vì than phiền hoặc bỏ mặc, cha mẹ cho con thấy mình chủ động tìm ra cách sửa chữa.

• Làm gương về sự trung thực khi dùng AI: Nếu cha mẹ dùng AI để soạn một bức thư công việc, hãy nói rõ với con: "Bố/Mẹ dùng AI để viết khung sườn, nhưng bố/Mẹ phải tự kiểm tra lại số liệu và thay đổi lời văn cho đúng ý mình." Điều này củng cố bài học tự chịu trách nhiệm cho thông tin mình đưa ra.

Chỉ khi cha mẹ là tấm gương tốt về sự chủ động trong thế giới số, con mới học được cách làm tương tự.

3.5. Khen ngợi và khuyến khích con mạnh dạn thử nghiệm

Khen ngợi đúng cách là động lực lớn nhất giúp con dùng AI một cách tích cực. Tuy nhiên, để sự khen ngợi thực sự hiệu quả, cha mẹ nên khen ngợi quá trình con cố gắng chứ không chỉ là kết quả cuối cùng.

• Tập trung vào sự cố gắng: Thay vì chỉ khen "Câu trả lời này tốt quá!", cha mẹ hãy tập trung vào mô tả hành vi cụ thể: “Mẹ thấy con đã kiên nhẫn thay đổi câu hỏi hỏi AI đến 3 lần, nhờ đó mới ra được câu trả lời chính xác. Mẹ rất tự hào vì con đã làm chủ được công cụ này!” Điều này giúp trẻ hiểu rằng thành công đến từ sự kiên trì.

• Động viên khi sai lầm: Khi con thử nghiệm một công cụ AI mới và bị mắc lỗi hoặc bị lừa, đây là thời điểm vàng để củng cố tinh thần. Thay vì trách mắng, cha mẹ hãy dùng lời nói để củng cố tinh thần tự chủ: "Sai lầm khi dùng AI là chuyện bình thường khi mình làm việc lần đầu. Bố rất tự hào vì con đã dám thử và đã nhận ra chỗ sai. Điều quan trọng là con rút ra được bài học gì về việc kiểm chứng thông tin?"

4. Chuẩn bị cho con trở thành công dân số tương lai

AI là công nghệ không thể thiếu trong tương lai. Khi cha mẹ đóng vai trò đồng hành, hướng dẫn đúng cách, trẻ sẽ dần hình thành khả năng tự quản lý việc sử dụng công nghệ một cách thông minh, có trách nhiệm và giữ được sự tự lập trong thế giới số.